Over het ringen van grutto’s

Hoe gaat het met onze grutto’s? Waar blijven ze in de winter en hoe verloopt hun leven? Ringonderzoek aan de grutto’s brengt steeds beter in kaart hoe de ‘kening fan de greide’ zijn weg zoekt in een steeds weerbarstiger landschap. Met ringen en een vlaggetje versierde gruttopoten helpen daar antwoord op te vinden. Maar het blijft een vreemd gezicht die bonte verzameling van kleurringen. En helpt wetenschappelijk onderzoek de grutto of vooral de onderzoekers?

Tekst: Wim Knol, foto’s: Astrid Kant*

Het ringen van vogels startte in Nederland in 1911. Het doel hiervan was te achterhalen waar vogels vandaan komen of blijven als ze wegtrekken. Het ringonderzoek, dat in Nederland gecoordineerd wordt door het vogeltrekstation, staat of valt met de terugmeldingen van een geringde vogel. De aluminium ring is voorzien van een nummer en postadres. Terugmeldingen komen van geschoten of verongelukte vogels, maar er zijn ook veel terugmeldingen van vogelvangsten in netten van onderzoekers. Soms vind je ringen onder een havikshorst of in het nest van een slechtvalk, vaak afkomstig van geslagen postduiven.

Gezenderde grutto’s verblijven in de wintermaanden in West-Afrika en op het Iberisch schiereiland
Bron: www.globalflywaynetwork.org

Betrouwbare conclusies

Vanaf 1911 tot nu zijn ruim 51.000 grutto’s in Nederland geringd, waarvan 3,9% werd teruggemeld. Ze geven informatie over zomer- en winterverblijven of over de overlevingskansen. Maar het blijft een kwestie van vele tientallen jaren voordat er voldoende waarnemingen zijn voor betrouwbare conclusies. Een veel snellere methode is het gebruik van kleurringen bij vogels. Dit zijn pootringen met unieke kleurcombinaties die op afstand afleesbaar zijn bij levende vogels. Bij grotere vogels, zoals ganzen of zwanen, zijn ze vaak voorzien van letter -of cijfercombinaties die met een telescoop zijn af te lezen. Soms tot op 80 meter. Het voordeel hiervan is dat individuele vogels gedurende hun hele leven gevolgd kunnen worden. Maar ook daarvoor is terugmelding essentieel. Nog een stapje verder is het aanbrengen van een kleine zender op de rug van de vogel. Daarmee kan ieder uur of per dag worden bepaald waar een vogel zich bevindt. Dit is een kostbare methode die slechts op een klein aantal vogels kan worden toegepast. Daarom zegt deze methode veel minder over de populatie als geheel. Bij de grutto worden op grote schaal kleurringen toegepast en soms ook enkele zenders. De kans dat je een grutto ziet met kleurringen aan de poten is dus aanzienlijk.

Onderzoek

Het onderzoek met kleurringen bij grutto’s wordt  alleen uitgevoerd door de Rijksuniversiteit Groningen (RUG). Van de grutto’s broedt circa 90 procent van de populatie in Nederland. Voor de RUG is de afname van grutto’s een belangrijke reden om te onderzoeken hoe je de aantallen broedparen weer kunt laten toenemen. In grote lijnen willen onderzoekers weten waar de grutto het jaar rond verblijft, wat ze eten, waar sterfte optreedt en hoe het broedsucces zich precies ontwikkelt. Eigenlijk zijn onderzoekers op zoek naar de zwakste schakels in het leven van de grutto. Daarin spelen geringde kuikens een cruciale rol. Wanneer de lotgevallen van al die geringde gruttokuikens bekend is, zegt dat ook iets over de populatie in zijn geheel.

Gruttokuikens ringen

Om kuikens te kunnen ringen moet je eerst de kuikens zien te localiseren Dat is nog niet eenvoudig, want gruttokuikens zijn nestvlieders die binnen 24 uur het nest verlaten en niet terugkeren naar het nest. Voor het kleurring-onderzoek worden de oudere nog niet vliegvlugge kuikens gevangen. Die kuikens moeten dan minstens 10 dagen oud zijn zodat de poten voldoende volgroeid zijn om ringen aan te brengen. Jonge kuikens gaan nog vaak dood en dan hoor je nooit meer iets na het ringen. Na circa 25 dagen zijn de kuikens vliegvlug en daarna niet meer te vangen. Kuikens worden niet alleen geringd, maar ook gewogen. Daarnaast worden de maten van snavel, vleugel en poten genoteerd. Dit geeft een goed beeld van de conditie en leeftijd.

De plastic kleurringen bij grutto’s kennen vier kleuren: rood, geel, blauw en mintgroen. Sinds mei 2014 worden er vier nieuwe kleuren gebruikt: groen, felroze, lichtblauw en wit

Aflezen

Iedere grutto krijgt vier kleurringen (2 per poot) en een ring met een vlaggetje. Om ze eenduidig af te lezen is er een vaste volgorde van aflezen afgesproken. Als eerste wordt de kleur en positie van de ring met het vlaggetje genoemd. Daarna wordt van boven naar beneden eerst de kleurvolgorde aan de linkerpoot genoteerd en dan die aan de rechterpoot. Dat is aan een grutto in het veld een stuk moeilijker te bepalen dan aan een gevangen grutto. Daarbij komt nog dat na verloop van tijd de kleurringen door aanslag en verkleuring soms lastig te onderscheiden zijn, al helemaal in het hoge gras. Onderzoekers uit verschillende landen hanteren ieder voor de grutto een eigen kleurcodering. Op dit moment zijn er door de RUG meer dan 4000 unieke kleurcombinaties aangebracht. Het vraagt veel geduld en goed waarnemen om daarin thuis te raken.

Waar blijven die ringen?

Na het ringen begint de spannende periode van terugmelden. De meeste ringen belanden in het eerste jaar in de maag of het nest van predatoren. Vaak sneuvelen kuikens tijden het maaien of verdwijnen ze zonder een spoor achter te laten. Vanaf het moment dat grutto’s wegtrekken naar hun overwinteringsgebieden komen er terugmeldingen uit het buitenland. Veel grutto’s zijn dan te vinden in moerassen, overstromingsgebieden en in rijstvelden van Portugal en Spanje en zelfs nog verder tot in West-Afrika zoals in Senegal en Guinee-Bissau. Zo kunnen individuele grutto’s gevolgd worden tot in het overwinteringsgebied. Maar minstens zo belangrijk is de terugkeer van de vogels om te hier te broeden, vaak in hun tweede of derde levensjaar. Door het kleurringen is bekend dat grutto’s meestal terugkeren naar de plek waar ze het jaar ervoor gebroed hebben. Kuikens blijken een voorkeur te hebben voor de inmiddels schaarse bloemrijke graslanden om zich daar te vestigen.

In het huidige tempo van 4 tot 5% afname per jaar is de grutto rond 2050 vrijwel uit Nederland verdwenen.

Kennis is nog geen bescherming!

Hoe interessant ook, meer kennis leidt niet automatisch tot een betere bescherming. Bij de grutto is de sterfte groter dan de aanwas. De oorzaak kennen we ook: het verdwijnen van geschikt biotoop door intensivering van de landbouw. En in gebieden waar ze nog wel tot broeden komen is sterfte door predatie doodsoorzaak nummer 1. Er zijn meer dan 20 verschillende predatoren in Nederland die wel van een grutto-ei of -kuiken houden.

Er zijn een paar broedgebieden waar het wel goed gaat, zoals in Eemland. Hier worden plas-drasgebieden aangelegd, laat gemaaid en predatoren kort gehouden. In dit gebied worden veel kuikens vliegvlug, maar voor heel Nederland is dit een druppel op de gloeiende plaat. In het huidige tempo van 4 a 5 % afname per jaar is de grutto rond 2050 vrijwel uit Nederland verdwenen. Daarin is nog geen rekening gehouden met de ontwikkelingen in de doortrek- en overwinteringsgebieden. In Spanje en Portugal verblijven in februari duizenden grutto’s. Het wegvallen van die gebieden betekent dat een cruciale schakel in de doortrek ontbreekt. Dat geldt ook voor de grutto’s die in West-Afrika verblijven. Maar omdat Nederland de natuurlijke broedmachine is voor 90% van de Europese grutto’s ligt de grootste verantwoordelijkheid voor het voortbestaan van de grutto in ons land en daarin falen we.

Alternatieven?

Uit het ring- en zenderonderzoek blijkt ook dat grutto’s soms tijdens de trek op onverwachte plekken in Europa opduiken. De grutto is echter een conservatieve vogel, net als korhoen of patrijs: ze vestigen zich niet makkelijk in nieuwe gebieden. Of moeten we onze hoop vestigen op de 10% grutto’s die niet in Nederland broeden? Dat zou een nederlaag zijn voor de Nederlandse vogelbescherming. Tot slot is er nog een noodgreep mogelijk: het verzamelen van eieren en kunstmatig uitbroeden en daarna uitzetten van grutto’s. Voor soorten die op uitsterven staan is dat een gebruikelijke noodmaatregel. Maar zover zou het met de grutto niet moeten komen.

*Deze tekst verscheen in De Jager, maart 2021